آیه ای بر عرش

آیه الکرسی

منظور از کرسی[1]:
" کرسی" از نظر ریشه لغوی از" کرس" (بر وزن ارث) گرفته شده که به معنی اصل و اساس می‏باشد و گاهی نیز به هر چیزی که بهم پیوسته و ترکیب شده است گفته می‏شود و به همین جهت به تختهای کوتاه" کرسی" می‏گویند و نقطه مقابل آن" عرش" است که به معنی چیز" مسقف" یا خود سقف و یا تخت پایه بلند می‏ آید.
و از آنجا که استاد و معلم به هنگام تدریس و تعلیم بر کرسی می‏نشیند گاهی کلمه کرسی کنایه از علم می‏باشد و نظر به اینکه" کرسی" تحت اختیار و زیر نفوذ و سیطره انسان است گاهی به صورت کنایه از" حکومت" و" قدرت" و فرمانروایی بر منطقه‏ای به کار می‏رود.
در این آیه می‏خوانیم که کرسی خداوند همه آسمانها و زمین را در بر می‏گیرد، کرسی در اینجا به چند معنی می‏تواند باشد:

الف: منطقه قلمرو حکومت‏
- یعنی خداوند بر همه آسمانها و زمین حکومت می‏کند و منطقه نفوذ او همه جا را در بر گرفته و به این ترتیب کرسی خداوند مجموعه عالم ماده اعم از زمین و ستارگان و کهکشانها و سحابیها است.

ب: منطقه نفوذ علم‏
- یعنی علم خداوند به جمیع آسمانها و زمین احاطه دارد و چیزی از قلمرو نفوذ علم او بیرون نیست زیرا همانطور که گفتیم کرسی گاهی کنایه از علم می‏باشد. در روایات متعددی نیز روی این معنی تکیه شده است از جمله حفص بن غیاث از امام صادق ع، نقل می‏کند که از آن حضرت پرسیدم:منظور از" وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ چیست؟فرمود: منظور علم او است[2] .

ج: موجودی وسیع‏تر از تمام آسمانها و زمین‏
- که از هر سو آنها را احاطه‏ کرده است و به این ترتیب معنی آیه چنین می‏شود: کرسی خداوند همه آسمانها و زمین را در بر گرفته و آنها را احاطه کرده است.در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع این تفسیر نقل شده آنجا که می‏فرماید:" الکرسی محیط بالسماوات و الارض و ما بینهما و ما تحت الثری‏" کرسی احاطه به زمین و آسمانها و آنچه ما بین آنها و آنچه در زیر اعماق زمین قرار گرفته است دارد"[3].
حتی از پاره‏ای از روایات استفاده می‏شود که کرسی به مراتب از آسمانها و زمین وسیع‏تر است بطوری که مجموعه آنها در برابر کرسی همچون حلقه‏ای است که در وسط بیابانی قرار داشته باشد از جمله از امام صادق ع نقل شده که فرمود:" ما السماوات و الارض عند الکرسی الا کحلقة خاتم فی فلاة و ما الکرسی عند العرش الا کحلقة فی فلاة [4] (آسمانها و زمین در برابر کرسی همچون حلقه انگشتری است در وسط یک بیابان و کرسی در برابر عرش همچون حلقه‏ای است در وسط یک بیابان). البته معنی اول و دوم کاملا مفهوم و روشن است ولی معنی سوم چیزی است که هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از آن پرده بر دارد زیرا وجود چنان عالمی که آسمانها و زمین را در بر گرفته باشد و به مراتب وسیع‏تر از جهان ما باشد هنوز از طرق متداول علمی اثبات نشده است، در عین حال هیچگونه دلیلی بر نفی آن نیز در دست نیست، بلکه همه دانشمندان معترف‏اند که وسعت آسمان و زمین در نظر ما با پیشرفت وسائل و ابزار مطالعات نجومی روز به روز بیشتر می‏شود و هیچ کس نمی‏تواند ادعا کند که وسعت عالم هستی به همین اندازه است که علم امروز موفق به کشف آن شده است بلکه به احتمال قوی عوالم بی‏شمار دیگری وجود دارد که از قلمرو دید وسائل امروز ما بیرون است.
ناگفته نماند که تفسیرهای سه ‏گانه بالا هیچ منافاتی با هم ندارد و جمله" وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ" می‏تواند هم اشاره به نفوذ حکومت مطلقه و قدرت پروردگار در آسمانها و زمین باشد و هم نفوذ علمی او و هم جهانی وسیع‏تر از این جهان که آسمان و زمین را در بر گرفته است. و در هر صورت این جمله، جمله‏های ما قبل آیه را که در باره وسعت علم پروردگار بود تکمیل می‏کند.

نزول آیت الکرسی
رسول اکرم (ص) فرمود: چون خدای متعال خواست سوره ی حمد و آیه های شهدالله (18 و 19 آل عمران) و قل اللهم (26 - 27 آل عمران) و سوره توحید و آیه الکرسی را به زمین نازل کند همگی به عرش الهی چنگ زدند در حالی که بین آن ها و خداوند حجابی نبود.
سپس فرمودند : پروردگارا ما را به خانه پر گناه و به سوی کسانی که عصیان و گناه می کنند می فرستی ؛ در حالی که ما پاک و مطهر هستیم.
سپس خدای متعال فرمود :" به عزت و جلال خودم سوگند ، هیچ کس شما را بعد از نماز نخواند مگر این که او را در مرتبه بالای قدس جای دهم که از نعمت های آن استفاده کنند و در هر روز 70 بار به او با نظر رحمت خود بنگرم و در هر روز 70 حاجت او را برآورم هرچند که بسیار گناه کرده باشد که کمترین آن دعاها و حاجت ها و آمرزش گناهان باشد.
او را از هر دشمنی پناه می دهم و برای پیروزی بر هر دشمنی یاریش می دهم و مانعی به جز مرگ برای بهشت رفتن او نباشد.( یعنی بعد از مرگ بلافاصله به بهشت می رود)

 
۱. شأن نزول «آیة الکرسی»
در مورد شأن نزول آیة الکرسی امام صادق(ع) می‌فرماید: «یهود معتقد بودند وقتى خداى توانا آسمان‌‌ها و زمین را آفرید در حالى‌که بر فراز کرسى نشسته بود که روى دو زانوى خود تکیه کرده بود و بدین وسیله رفع خستگى نمود؛ لذا آیة الکرسی بر ردّ اعتقاد آنان نازل شد».[5]

۲. اهمیت و جایگاه «آیة الکرسى»
در اهمیت و فضیلت آیة الکرسی احادیث زیادی با ثواب‌های گوناگون نقل شده است، که برای نمونه دو مورد بیان می‌شود:
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «برگزیده قرآن سوره بقره و برگزیده بقره، آیة الکرسى است، در آن پنجاه کلمه است و در هر کلمه‌اى پنجاه برکت است».[6]
همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: «براى هر چیز نخبه‌اى است و نخبه و قلّه قرآن، آیة الکرسى است هر کس یک‌بار آن‌را بخواند خداوند هزار ناگوارى از ناگواری‌هاى دنیا و هزار ناگوارى از ناگواری‌هاى آخرت را از او بر می‌گرداند، آسان‌ترین ناگوارى دنیا فقر و سهل‌ترین ناگوارى آخرت عذاب قبر است و من به امید ارتقای درجه و مقامم آن‌را می‌خوانم»‏.[7]
در روایات به خواندن آیة الکرسی در منزل،[8] در تعقیب نمازها،[9] موقع خواب،[10] هنگام خارج شدن از منزل،[11] زمان سوار شدن بر مرکب،[12] وقت زیارت قبور مؤمنان[13] و... سفارش شده است.

۳. حدود آیة الکرسی
در مورد حدود آیة الکرسی دو دیدگاه وجود دارد و قائلان به هر دیدگاه، دلایلی ارائه کرده‌اند که به اختصار بیان می‌شود.
۳-۱. آیة الکرسی، یک آیه است؛ یعنی از «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» تا «وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ» است؛ به چند دلیل:
الف. ظاهر بسیارى از روایات همین را تأیید می‌کند، بویژه این‌که آنچه مشهور است و در روایات آمده عبارت «آیة الکرسى» است که کلمه «آیة» مفرد است و تنها شامل یک آیه می‌شود.[14] و اگر تا «هُمْ فِیها خالِدُونَ» بود باید تعبیر به آیات می‌شد.
ب. اضافه شدن آیه به کرسى هم، مؤیّد دیگر است؛ زیرا آیه‌ای که مشتمل بر لفظ «کرسى» است، آیه 255 سوره بقره بوده، ولی در آیات بعد از آن، لفظ کرسى نیامده است.[15]
ج. تمام مفسران شیعی و سنی؛ فضائل و خواص آیة الکرسى را ذیل آیه 255 سوره بقره بیان کرده‌اند، سپس به تفسیر دو آیه بعد از آن پرداخته‌اند.
2. برخی نیز آیة الکرسی را تا آیه 257 (هُمْ فِیها خالِدُونَ) دانسته‌اند. به سه دلیل:
الف. متعارف بودن بین مسلمانان.
ب. در روایات سفارش شده است که آیة الکرسى و دو آیه بعد از آن خوانده شود.[16]

آنچه درباره آیة الکرسی مناسب به نظر می‌رسد این است که؛ با توجه به روایاتی که عنوان «آیة الکرسی» در آن ذکر شده، به همان آیه 255 سوره بقره می‌گویند، اما در برخی روایات علاوه بر سفارش به خواندن آیة الکرسی، به خواندن دو آیه بعد از آن هم سفارش شده است، ولی نه به عنوان آیة الکرسی؛ از این‌رو، میان عرف مؤمنان جا افتاده است که آیة الکرسی به سه آیه 255 تا 257 سوره بقره گفته می‌شود.

ارزش و ثواب آیة الکرسى
نورانیت در قبر
امام صادق(علیه‎السلام) فرمودند: وقتی مؤمنی، ثواب قرائت آیة الکرسى را به اهل قبور هدیه کند، خداوند برای هر حرفى از این آیه، فرشته‎ای قرار می‎دهد که خداوند را براى قاری آن، تا روز قیامت تسبیح کند. و به وى پاداش شصت پیامبر را دهد و خدا در هر قبرى از شرق تا غرب، چهل شمع از نور قرار می‎دهد و قبرهاى آنها را وسعت دهد. [17]

 
نتیجه قرائت آیة الکرسى
از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمودند: هر کس آیة الکرسى را بعد از هر نماز واجب بخواند، چیزى مانع از ورودش به بهشت نخواهد شد، مگر مرگ. (کنایه از این که وقتی مرگش برسد به بهشت می‎رود. البته باید به این نکته توجه کرد که صرف تلاوت این آیه ملاک نیست بلکه در مورد کسی است که مراقب اعمالش است.) و کسی بر قرائت آن، مواظبت نمى‎کند، مگر آن کس که صدیق و راستگو باشد. [18]
از امیرالمؤ منین على(علیه‎السلام) روایت شده است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هر گاه غم و اندوهى برایش ایجاد می‎شد، بعد از خواندن آیة الکرسى این دعا را مى‎خواند و مى‎فرمود: مسلمانى نیست که این دعا را سه بار بخواند، مگر آن که درخواست خود را به دست آورد.
یا حَىُّ یا قَیِوم، یا حَیّا لایَموت، یا حَىَّ لا اِلهَ اِلا انت کاشِفَ الهَمّ، مُجیبَ دَعوة المُضطَرین، اَسالُکَ بِانَّ لکَ الحَمد لا اِله اِلا انت، المَنّان، بَدیع السموات والارض، ذوالجلال و الاکرام، رَحمان الدنیا والاخرة و رَحیمها ربِّ ارحَمنى رَحمَةً تُغنینى بِها عَن رَحمةٍِ مِن سِواکَ یا ارحمَ الراحمین

 
اثر تلاوت آیة الکرسی هنگام خواب
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس آیة الکرسی را در هنگام خواب قرائت کند، خدا او را و خانه‎اش و خانه همسایگانش را، ایمن خواهد کرد. [19]

 
باعث قبولى نماز می‎شود
از پیغمبر گرامى(صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمودند: هر کس آیة الکرسى را بعد از هر نماز واجب بخواند، نمازش مورد قبول قرار مى‎گیرد و در امان خدا خواهد بود. [20]

 
ثواب آیة الکرسى بعد از وضو
از امام باقر(علیه‎السلام) روایت شده که فرمودند: هر کس بعد از وضو گرفتن یک بار آیة الکرسى بخواند، خدا ثواب چهل سال عبادت را به او عطا کند و مقامش، چهل درجه بالا می‎رود. [21]

 
جهت رفع حاجت
از امیرمؤمنان على(علیه‎السلام) روایت شده است که فرمودند: هر گاه یکى از شما حاجتى داشت، صبح پنج‎شنبه در طلب آن برود، زیرا رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در دعا گفت: خدایا، در بیرون رفتن امتم در بامداد پنج‎شنبه برکت قرار ده و چون از منزل برون رفت، آیات سوره آل عمران و آیة الکرسى و سوره قدر را بخواند. [22]

 
قرائت آیة الکرسى بعد از هر نماز
از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمودند: هر کس آیة الکرسى را بعد از هر نماز بخواند، هفت آسمان شکافته گردد و به هم نیاید تا خدا به سوى خواننده‎اش نظر رحمت افکند و پس از آن فرشته‎اى را برانگیزد که از آن هنگام تا فرداى آن روز، کارهاى خوبش را بنویسد و کارهاى بدش را محو نماید. [23]

دفع آفت از مال و جان
امام زین العابدین(علیه‎السلام) نقل مى‎نماید که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: کسى که چهار آیه اول سوره بقره، آیة الکرسى، و دو آیه بعد از آن و سه آیه آخر این سوره را قرائت نماید، خودش و مالش دچار هیچگونه آفتى نخواهد شد، شیطان به او نزدیک نشده و قرآن را فراموش نخواهد کرد. [24]
امام رضا(علیه‎السلام) فرمود: کسى که به هنگام خواب آیة الکرسى بخواند، ان شاءالله از فلج شدن ترسى نخواهد داشت. و هر کس آن را پس از هر نمازى بخواند، هیچ گزنده زهردارى به او آسیب نخواهد رساند.

 
حفاظت از گزندها
امام کاظم(علیه‎السلام) فرمود: هر کس آیة الکرسى را بعد از هر نماز واجب بخواند، به او هیچ گزند و ضرری نرسد. [25]

 
کفاره گناهان
امام صادق(علیه‎السلام) فرمود: هر کس بعد از نماز جمعه، وقتى که سلام مى‎دهد، حمد را یک بار، سوره توحید را هفت بار، سوره فلق هفت بار، سوره ناس را هفت بار و آیة الکرسى، آیه سخره؛ ان ربکم الله الذى خلق السموات [26] و آیه ما قبل آخر سوره توبه؛ لقد جاءکم رسول من انفسکم را بخواند، کفاره گناهان او از آن جمعه تا جمعه دیگر خواهد بود. [27]

ارزش آیة الکرسى در نماز مستحبى
امام صادق(علیه‎السلام) فرمود: کسى که در هر رکعت از نماز مستحبى خود، سوره توحید، قدر و آیة الکرسى را بخواند، خداوند عمل او را بهترین اعمال خواهد دانست، مگر کسى که مانند او و بیش از او این عمل را انجام دهد. [28]

 
ذکر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در بستر خواب
از محمد بن مروان روایت شده است که امام صادق(علیه‎السلام) فرمود: آیا به شما گزارش ندهم آنچه را که شیوه رسول گرامى خدا(صلی الله علیه و آله) بود که هرگاه ایشان به بستر خواب می‎رفت، چه مى‎فرمودند؟ گفتم: چرا. فرمود: آیة الکرسى را مى‎خواند و مى‎گفت: آمنت بالله و کفرت بالطاغوت؛ بار خدایا! مرا در خواب و بیدارى‎ام حفظ فرما. [29]

 
آیة الکرسی، مانع بیمارى
امام رضا(علیه‎السلام) فرمود: کسى که به هنگام خواب آیة الکرسى بخواند، ان شاءالله از فلج شدن ترسى نخواهد داشت. و هر کس آن را پس از هر نمازى بخواند، هیچ گزنده زهردارى به او آسیب نخواهد رساند. [30]

 
دورى از بلاها و گناهان
به روایت دیگر، هر کس آیة الکرسى را بعد از هر نماز واجب بخواند، نمازش قبول گردد و در امان خدا باشد و خدا او را از بلاها و گناهان نگاه دارد. [31]
از امام باقر(علیه‎السلام) روایت شده که فرمودند: هر کس بعد از وضو گرفتن یک بار آیة الکرسى بخواند، خدا ثواب چهل سال عبادت را به او عطا کند و مقامش، چهل درجه بالا می‎رود.

 
آیة الکرسى در تنهایى
از معصوم رسیده است که فرمود: هر کس تنها در خانه‎اى شب را به سر برد، باید آیة الکرسى را بخواند و باید بگوید: بارخدایا! هراسم را آرام کن و ترسم را بیاساى و در تنهایى کمکم کن . [32]

آغاز سفر با آیة الکرسى
امام صادق(علیه‎السلام) فرمود: سفر را با دادن صدقه و یا با خواندن آیة الکرسى آغاز کن . [33]

 
هنگام عزیمت به سفر
از موسى کاظم(علیه‎السلام) روایت شده است: اگر فردى عازم سفر است، بر در خانه‎اش رو به مسیرى که مى‎رود، بایستد و سوره حمد و آیة الکرسى را به سمت مقابل، چپ و راست بخواند. [34]

دعاى بعد از آیة الکرسى
از امام صادق(علیه‎السلام) نقل است که فرمودند: هر کس در سفر، آیة الکرسى را در هر شب بخواند، خود و همراهانش سالم بمانند و سپس بگوید:
اللهم اجعل مسیرى عبرا و صمتى تفکرا و کلامى ذکرا؛ خداوندا! سیر مرا وسیله عبرت، و سکوتم را وسیله تفکر، و سخنم را ذکر قرار ده. [35]

 
ذکرى براى رفع همّ و غم
از امیرالمؤ منین على(علیه‎السلام) روایت شده است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هر گاه غم و اندوهى برایش ایجاد می‎شد، بعد از خواندن آیة الکرسى این دعا را مى‎خواند و مى‎فرمود: مسلمانى نیست که این دعا را سه بار بخواند، مگر آن که درخواست خود را به دست آورد.
یا حَىُّ یا قَیِوم، یا حَیّا لایَموت، یا حَىَّ لا اِلهَ اِلا انت کاشِفَ الهَمّ، مُجیبَ دَعوة المُضطَرین، اَسالُکَ بِانَّ لکَ الحَمد لا اِله اِلا انت، المَنّان، بَدیع السموات والارض، ذوالجلال و الاکرام، رَحمان الدنیا والاخرة و رَحیمها ربِّ ارحَمنى رَحمَةً تُغنینى بِها عَن رَحمةٍِ مِن سِواکَ یا ارحمَ الراحمین. [36]

 
پی نوشت ها
[1]   تفسیر نمونه، ج‏2، ص: 272
[2] ) تفسیر نور الثقلین، جلد اول صفحه 259 شماره 1036
[3] تفسیر نور الثقلین، جلد اول، صفحه 260 حدیث شماره 1042
[4] مجمع البیان، جلد 1 و 2 صفحه 362
[5]. کلینی، الکافی، محقق، مصحح، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج ‏2، ص 661، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم‏، 1407ق‏.
[6]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: بلاغى، محمد جواد، ج ‏2، ص 626، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[7]. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق، رسولى محلاتى، سید هاشم، ج ‏1، ص 136، تهران، چاپخانه علمیه، چاپ اول، 1380ق.
[8]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏2، ص 626؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏1، ص 20، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.
[9]. شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 45 – 46، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.
[10]. الکافی، ج ‏2، ص 539.
[11]. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 345، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
[12]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‏73، ص 295، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[13]. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلی الصواب، ج ‏1، ص 176، قم، شریف رضی، چاپ اول، 1412ق.
[14]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج ‏1، ص 581 – 582؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏2، ص 276، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.
[15]. همان.
[16]. الکافی، ج 2، ص 621.
[17].اجساد جاویدان، ص 124.
[18].مستدرک الوسائل، ج 1، ص 343.
[19].همان .
[20].مصابیح الدجى، ص 1029.
[21].لئالى الاخبار، ج 1، ص 208.
[22]. قول ثابت، ص 41.
[23].لئالى الاخبار، ج 3، ص 357.
[24].ثواب الاعمال، ص 223.
[25].مصابیح الدجى، ص 1011.
[26].سوره اعراف، آیه 54.
[27].ثواب الاعمال، ص 83.
[28].ثواب الاعمال، ص 73.
[29].اصول کافى، ج 6، ص 207.
[30].ثواب الاعمال، ص 223.
[31].مصابیح الدّجى، ص 1012.
[32].اصول کافى، ج 6، ص 311 .
[33].فروع کافى، ج 4، ص 283 .
[34].مکارم الاخلاق، ص 245 .
[35].مکارم الاخلاق، ص 254 .
[36].طرائف الحکم، ج 2، ص 21 . 

منابع :
hawzah.net
tebyan.net
islamquest.net
askdin.com